تفکر سیستمی حلقه مفقوده در مدیریت

۱- تفکر در سیستم‌ها

دانلا میدوز

Thinking in Systems: A Primer

Donella Meadows

خانم دانلا میدوز علاوه بر اینکه یک متفکر سیستمی بزرگ و از شاگردان آقای فارستر بود، در زمینه‌های حمایت از طبیعت تلاش برای حفظ آن هم تلاش‌های بسیاری کرده است. در کتاب “تفکر در سیستم‌ها” او متدولوژی خود که در کتاب “محدودیت‌های رشد” هم از آن استفاده کرده است را، توضیح می‌دهد. و اینکه چطور می‌توان آن را برای حل مشکلات با ابعاد بزرگ و مشکلات شخصی استفاده کرد. با مثال‌هایی رایج و آمیخته با طنز برای مفاهیمی سخت مثل “حلقه‌های بازخور تقویتی”، بازخور منفی، حسابداری برای پاسخ‌های با تاخیر و … میدوز خوانندگان را به تدریج سمت راه‌‌های پیچیده‌ای می‌برد که حلقه‌های بازخور از آن طریق  در طبیعت، سیستم‌های خود سازمانده را می‌سازند.

شاید یکی از نقاط قوت این کتاب همین نثر روان آن در عین مسائل بسیار مهم و پیچیده باشد. سیر آموزشی آن به نحوی است که خواننده پس از مطالعه به عینک جدیدی برای تحلیل مشکلات سیستم‌های اطراف خود و مداخله برای حل آن‌ها مجهز می‌شود.

۲- پنجمین فرمان: هنر و عملیات سازمان یادگیرنده

پیتر سنگه

The Fifth Discipline: The Art & Practice of The Learning Organization

Peter M. Senge

قطعا لیستی از کتاب‌ها تفکر سیستمی را نخواهیم یافت که در آن کتاب پنجمین فرمان پیتر سنگه نباشد. در مجموعه کتاب‌های آقای سنگه شاید عبارت “تغییر به سمت یادگیرنده شدن” محور کلیدی باشد. در کتاب پنجمین فرمان هم که در سال ۱۹۹۰ منتشر شده، ابتدا با مفهوم کلی سیستم و پنج فرمان تعامل با آن آشنا می‌شویم.

سپس به دلایل ناتوانی خود در مداخله موثر در سیستم‌های پیچیده اجتماعی و اقتصادی پی می‌بریم. در ادامه اصول اولیه تفکر سیستمی مطرح می‌شوند و آماده می‌شویم برای یادگیری آرکتایپ‌ها (الگوهای تکراری در سیستم‌ها؛ علی رغم تغییر شرایط). بقیه کتاب نیز به توضیح و نحوه استفاده از پنج فرمان برای داشتن سازمانی یادگیرنده می‌پردازد. که عبارتند از:

• تفکر سیستمی (Systems Thinking)
• تسلط شخصی (Personal Mastery)
• مدل ذهنی (Mental Model)
• چشم‌انداز مشترک (Shared Vision)
• یادگیری تیمی (Team Learning)

قطعا پنجمین فرمان با در برداشتن مثال‌های بسیار و زبانی ساده یک کتاب تفکر سیستمی غیر قابل چشم‌پوشی است.

۳- پنجمین فرمان در حیطه عمل: استراتژی و ابزارهای ساخت سازمان یادگیرنده

پیتر سنگه

The Fifth Discipline FieldBook: Strategies and Tools for Building a Learning Organization

Peter M. Senge

این کتاب راهنما و مرجع خوبی برای کسانی است که یا رهبر تحولات سازمانی هستند یا می‌خواهند نقشی در آن داشته باشند. کتاب‌های پیتر سنگه درباره سازمان یادگیرنده می‌توانند به ایجاد تغییرات سازنده و پایدار در سازمان کمک کنند.

با رشد یک سازمان نیاز داریم بر موانع روانشناختی موجود غلبه کنیم و این کتاب راهنمایی عملی برای چنین کاری است. هرچند راهکارهای این کتاب نیازمند زمان و تعهد است، اما برای ایجاد این تعهد هم کتاب دارای راهنمایی‌های ارزشمندی است که در نهایت موفقیت پایدار را به همراه خواهد داشت.

اگر مانند بسیاری از رهبران موفق باور داشته باشیم که افراد تنها مزیت رقابتی طولانی مدت هستند و آموزش مادام‌العمر هم راه توسعه تمام و کمال این مزیت است، آنگاه مطالعه این کتاب به یک اجبار تبدیل خواهد شد.

۴- تفکر سیستمی: مدیریت آشوب و پیچیدگی؛ پلتفرمی برای طراحی معماری سازمان

جمشید قراجه داغی

Systems Thinking, Second Edition: Managing Chaos and Complexity

Jamshid Gharajedaghi

بعید است که صحبت از دانشمندان سیستمی شود و نامی از جمشید قراجه داغی نشنویم. این مدیر و محقق ایرانی که از دوستان صمیمی راسل ایکاف بوده است با نگارش کتاب تفکر سیستمی : مدیریت آشوب و پیچیدگی نام خود را در تاریخ این دانش جاودانه کرده.

اگر به دنبال تغییر نگرش و بینش خود به کسب و کار، آن هم از دید کلان و بنیادین هستید این کتاب گزینه مناسبی است. خواندن نثر انگلیسی کتاب اندکی سخت است و به همین خاطر مطالعه متن فارسی هم نیازمند تمرکز و تامل می‌باشد.

متن با دلایل شکست سازمان‌ها موفق تاریخ شروع می‌شود و دید جامعی از سیستم‌های پیچیده و ویژگی‌های آن مهیا می‌کند. در ادامه هم رویکرد طراحی سیستم به عنوان راهکاری جدید برای حل مسائل سیستمی مطرح می‌شود و به کمک مثال‌هایی بیشتر تبیین می‌گردد.

۵- مقدمه‌ای بر تفکر سیستمی عمومی

جرالد وینبرگ

An Introduction to General Systems Thinking

Gerald M. Weinberg

برای بیش از ۴۰ سال این کتاب به عنوان مقدمه‌ای خلاقانه برای تئوری سیستم‌ها به شمار رفته است، که در آن کاربرهایی در علوم کامپیوتر و فرای آن وجود دارد. بعد از استفاده در دوره‌های دانشگاهی و سمینارهای حرفه‌ای در سرتاسر جهان، این اثر توانایی خود را در گشودن ذهن و تقویت نحوه تفکر ثابت کرده است.

کتاب ابتدا در ۱۹۷۵ به منتشر شد و در این ۴۰ سال بیش از ۲۰ مرتبه تجدید چاپ شده است. نوشته آن نثری شفاف دارد و از اصول اولیه جبری استفاده کرده تا رویکردی جدید نسبت به پروژه‌ها، محصولات، سازمان‌ها و در کل هر نوعی از سیستم داشته باشد.

دانشمندان، مهندسین، رهبران سازمانی، مدیران، پزشکان، دانشجویان و متفکرین در هر حوزه‌ای می‌توانند از این کتاب برای جهت دهی به مدل ذهنی خود برای حل مسائل استفاده کنند.

گفتنی است زمانی که نویسنده این کتاب را نگارش کرده است، تجربیات تخصصی در زمینه برنامه‌نویسی، مدیریت، تدریس در دانشگاه و مشاوره می‌داشته. تاکنون نیز حدود ۴۰ کتاب توسط او به رشته تحریر درآمده است.

کتاب مقدمه‌ای بر تفکر سیستمی عمومی با تصاویر کاربردی، تمارین متعدد انتهای فصول و ضمیمه‌ای در ارتباط با ایده‌های ریاضی حل مسئله، می‌تواند ابزاری قدرتمند در کار با مسائل، سیستم‌ها و راه‌حل‌ها باشد.

۶- کتاب تفکر سیستمی: کل‌نگری خلاقانه برای مدیران

مایکل جکسون

Systems Thinking: Creative Holism for Managers

Michael C. Jackson

تمرکز این کتاب بر تضمین این موضوع است که اجزاء سازمان عملکرد مناسبی با یکدیگر دارند تا بتوانند نیازهای کل سیستم را تامین کنند. از این جهت خلاقانه است که توسط آن رویکردهایی بوجود آمده است که می‌تواند به عنوان ابزاری قدرتمند در حل مسائل سازمانی استفاده شود.

درواقع سیستمی بودن به این معنی است که مشکلات را با کمک نقطه نظرها و تکنیک‌های متفاوت حل کنیم. با تاکید بر این کل‌نگری خلاقانه، این اثر توانسته مثال‌هایی را مطرح کند که توسعه، به کارگیری و یکپارچه‌سازی تمامی رویکردهای اصلی سیستمی را پوشش دهد. مانند:

•  تفکر سیستمی سخت (Hard Systems Thinking)
• دینامیک‌های سیستم (System Dynamics)
• سایبرنتیکس سازمانی (Organizational Cybernetics)
• تئوری پیچیدگی (Complexity Theory)
• برنامه‌ریزی تعاملی (Interactive Planning)
• متدولوژی سیستم‌های نرم (Soft Systems Methodology)
• تفکر سیستمی پسامدرن (Postmodern Systems Thinking)
• و …

۷- کتاب بازی تفکر سیستمی: تمارینی برای ایجاد و گسترش یادگیری و توانایی‌های تفکر سیستمی

لیندا بوث سویینی و دنیس میدوز

The Systems Thinking Playbook: Exercises to Stretch and Build Learning and Systems Thinking Capabilities

Linda B. Sweeney,
Dennis Meadows

۸- پویایی کسب و کار: تفکر و مدل‌سازی سیستمی برای یک جهان پیچیده

جان استرمن

Business Dynamics: Systems Thinking and Modeling for a Complex World

John D. Sterman

این کتاب یکی از مراجع اصلی آموزش تفکر سیستمی و دینامیک های سیستم است که در دانشگاه MIT و صنعتی شریف تدریس بر مبنای آن صورت می‌گیرد.

در ابتدا کتاب با مفاهیم مرتبط به تفکر سیستمی (مثل تفکر چرخشی به جای خطی، دیدن کل به جای جزء و …) و محدودیت‌های ذهن انسان برای تحلیل سیستم‌های پیچیده شروع می‌شود. سپس پایه‌های اولیه مدلسازی (نظیر حلقه‌های علت و معلولی و انواع متغیرها در سیستم و نمودارهای انباره و جریان و …) معرفی و توضیح داده می‌شوند. سپس به بررسی ساختارهایی می‌پردازد که رفتارهای مشابهی را در سیستم‌های متفاوت ایجاد می‌کند. و آرام آرام وارد ساخت مدل‌ها از سیستم‌های پیچیده‌تر و بزرگتر کسب و کار می‌شود.

نثر کتاب بسیار روان است و با حداقل دانش ریاضی هم می‌توان با آن مدلسازی را آموخت. سرتاسر کتاب مملو از مثال‌های متعدد کسب و کار و زندگی واقعی است که همین باعث شده خواننده با آن به هوبی ارتباط برقرار کند.

درصورتی که این کتاب تفکر سیستمی و دینامیک سیستم را کامل و دقیق بخوانید و تمرین‌های آن را انجام دهید، احتمالا آماده خواهید بود که برای هر سیستم پیچیده‌ای کار مدلسازی دینامیکی را انجام دهید.

۹- دیدن جنگل درختان: راهنمای مدیریتی برای بکارگیری تفکر سیستمی

دنیس شروود

Seeing the Forest for the Trees: A Manager’s Guide to Applying Systems Thinking

Dennis Sherwood

شاید حلقه‌های علت و معلولی برای شما هم جذاب باشد و بخواهید سیستم‌های اطراف خود را به کمک این روش، مدل کنید. در نگاه اول مطالعه این حلقه‌ها در کتاب‌های مرجع ساده است و به نظر می‌رسد رسمشان نیز به همین سادگی صورت می‌گیرد. اما در اولین تلاش‌ها برای ساخت چنین مدلی متوجه می‌شویم که شروع از صفر می‌تواند سخت و وقت‌گیر باشد.

به همین خاطر نیازمند راهنمایی هستیم که به ما یاد دهد چطور گام به گام ساختار سیستم را تسخیر قلم و کاغذ خود کنیم. این کتاب با آموزشی بسیار ساده و روان به خوبی این وظیفه را انجام می‌دهد. به طور کلی این اثر را می‌توان به دو قسمت تقسیم کرد:

1. قسمت اول که به رویکرد حلقه‌های علیت می‌پردازد و با مقال‌های متعدد کاربردی، خواننده را در زمینه رسم این نوع دیاگرام توانمند می‌کند.
2. قسمت دوم که وارد بحث مدلسازی کامپیوتری می‌شود و درباره تبدیل نمودارهای قسمت قبل به این نوع مدل‌ها توضیحات جامع می‌دهد.

۱۰- بازآفرینی شرکت: یک طراحی سازمانی برای قرن ۲۱

راسل ایکاف

Re-Creating the Corporation: A Design of Organizations for the 21st Century

Russell L. Ackoff

۱۱-  کتاب تفکر سیستمی برای مدیران کنجکاو

راسل ایکاف و هربرت ادیسون

Systems Thinking for Curious Managers: With 40 New Management

Russell L. Ackoff,
Herbert J. Addison

۱۲- کتاب دستی مدیران برای تفکر و یادگیری سیستمی

استفان هینز

The Manager’s Pocket Guide to Systems Thinking and Learning

Stephen G. Haines

۱۳- دید سیستمی دنیا: چشم اندازی کل‌نگر برای زمان ما

اروین لسزلو

The Systems View of the World: A Holistic Vision for Our Time

Ervin Laszlo