تفکر سیستمی و تفکر نقادانه نوشته دکتر مازیار میر

تفکر سیستمی و تفکر نقادانه

تفکر سیستمی

نوشته دکتر مازیار میر محقق و پژوهشگر

#مازیارمیر

بازدید ها: 80139748

info@mazyarmir.com

mazyarmir.com@gmail.com

https://www.aparat.com/mazyarmir

https://www.aparat.com/zabane_badan

https://www.instagram.com/maziyare_mir

تفکر سیستمی و تفکر نقادانه نوشته دکتر مازیار میر

سیستم مجموعهای از اجزای مرتبط است که در کلیت خویش برای ایفای وظیفه مشخص در کنش متقابل و هماهنگ با محیط

می‌باشد. در تفکر سیستمی، سازمان‌ها مانند سیستم‌هایی هستند که در دل یک مجموعه محیطی بزرگتر قرار گرفته‌اند. هر سیستم

شامل ورودی، خروجی، پردازش و بازخورد می‌باشد، بنابراین داشتن تفکر سیستمی برای مدیر بسیار حائز اهمیت است. به کمک یک

نظارت دقیق اگر خروجی ما از خروجی مورد نظرمان فاصله کم و بیش چشمگیری داشت با استفاده از feedback (بازخورد) ورودی را

تغییر داده و Replanning (برنامه‌ریزی مجدد) می‌کنیم.

تفکر سیستمی به مدیران کمک می‌کند تا ساختار، الگوها و وقایع را در پیوند با یکدیگر مورد بررسی قرار داده و تنها به مشاهده وقایع

اکتفا نکنند. تفکر سیستمی مبتنی بر کلی‌نگری است که با تحلیل قابل درک نیست.

به عنوان مثال در بدن انسان، نحوه رفتار چشم بستگی به نحوه رفتار مغز دارد. هر زیر مجموعه‌ای که از عناصر تشکیل شود، بر رفتار کل

سیستم مؤثر است و این تأثیر بستگی به حداقل یک زیر مجموعه دیگر از سیستم دارد. به عبارت دیگر اجزای یک سیستم چنان به هم

مرتبط اند که هیچ زیر گروه مستقلی از آنها نمی‌تواند تشکیل شود. با استفاده از تعاریف فوق نتیجه می‌گیریم که هر سیستم را

نمی‌توان به اجزای مستقل تقسیم نمود. بطوریکه پس این تقسیم‌بندی انتظار اولیه از هدف اصلی سیستم را برآورده سازد.

تفکر سیستمی و تفکر نقادانه نوشته دکتر مازیار میر

تفکر سیستمی نوعی نگاه به جهان هستی و پدیده‌های آن است. این شیوه تفکر، روش‌شناسی مؤثری را برای سیستم‌های اجتماعی- فرهنگی در محیط آکنده از آشفتگی و پیچیدگی ارائه می‌دهد. در تفکر سیستمی، صرفاٌ به اجزاء و جزئیات یک سیستم نگاه نمی‌شود بلکه چگونگی تعامل بین اجزاء و نیز برهم‌کنش اجزاء و محیط بررسی می‌شود. موانع و عواملی سبب می‌شود انسان‌ها از تفکر سیستمی دور شوند. تفکر سیستمی تفکری کل‌نگر است در حالی که تکیه صرف بر جزء‌نگری، امکان فهم الگوهای حاکم بر پدیده و سیستم را از بین می‌برد. تمرکز بر روی وقایع، و بویژه وقایع ناگهانی، باعث می‌شود انسان الگوی تغییرات درازمدت را که در پشت رخدادها نهفته است درک نکند. از این‌رو، منفی‌نگری و سرزنش کردن شرایط محیطی تشدید می‌‌شود و انسان خیال می‌کند چیزی در بیرون از سیستم سبب بروز مشکلات است، در حالی‌که تمامی اسباب و علل مسائل در درون سیستم نهفته است. دام دیگر در این زمینه، تفکر دوگانه است که در آن، انسان با نوعی تحلیل ساده‌اندیشانه، به نگرش “صفر و یک” گرفتار می‌شود. این نگرش براساس پیش‌فرض‌ها و تصورات قبلی و قیود خودنهاده‌ای است که ذهن را در قالب‌های بسته نگه می‌دارد. این شرایط مستعد آن است که ذهن انسان به مسیر اشتباه رهنمون شود و به علائم، بیش از علل و یا به جای آن، توجه کند و به همبستگی ظاهری متغیرها استناد کند، در حالی‌که بین آنها هیچ‌گونه ارتباط علت و معلولی وجود ندارد. تفکر سیستمی، در قالب کلیت و تمامیت سیستم دیده می‌شود و به‌این ترتیب از سطح به عمق و از جزء به کل گذر می‌شود

تفکر سیستمی و تفکر نقادانه نوشته دکتر مازیار میر

بررسی برخی از موانع تفکر سیستمی

اساس تفکر سیستمی بررسی جزء در کل است نه جدای از آن. در واقع در تفکر سیستمی, سیستم را از محیط اطرافش جدا نمی کنند و

به بررسی جزئیات به صورت تک عاملی نمی پردازند. خاستگاه اولیه تفکر سیستمی علم زیست شناسی بوده است ولی امروزه تفکری

فرا رشته شناخته می شود که روشی موثر برای سیستم های اجتماعی در محیط آکنده از پیچیدگی ارائه می دهد. با آنکه فواید تفکر

سیستمی بر کسی پوشیده نیست ولی در عمل با موانعی روبرو می باشد که ریشه در نگرش و رفتار انسان ها دارد. برخی از این موانع

را می توان بدین شرح بیان نمود:

• جزء نگری
• که در برابر آن کل نگری قرار دارد, ولی آنچه در تفکر سیستمی دارای اهمیت است قرار دادن جزء نگری در کنار کل نگری می باشد. دیدن درختان از پایین باید در کنار دیدن جنگل از بالا همراه باشد. در واقع هنر تفکر سیستمی دیدن همزمان درختان و جنگل می باشد. بسیاری بر این باور هستند که  تفکر سیستمی فقط دیدن از بالا و یک تصویر بزرگ از مسئله می باشد, در حالیکه به تعبیر مایکل پورتر یک جنگل از بالا تنها شبیه یک سفره سبز است و فقط کسی می تواند معنای جنگل را بفهمد که در آن قدم نیز بزند.
• تمرکز بر وقایع
• در زندگی باعث می شود که نتوان درک درستی از الگوی تغییرات دراز مدتی که در پشت این اتفاقات نهفته است بدست آورد که مانعی برای تفکر سیستمی می باشد. همانند داستان قورباغه ای که از درک افزایش تدریجی حرارت آب ناتوان است و  نتیجه آن پخته شدن و مرگ او می باشد.
• فرافکنی کردن و سرزنش شرایط محیطی نیز از جمله موانع تفکر سیستمی می باشد چرا که این نوع تفکر بیان می کند آنچه در بیرون از سیستم باعث بروز مشکلی بشود وجود نداشته و تمامی علل مسائل در درون سیستم نهفته است.
• تفکر دوگانه
• داشتن و نگرش صفر و یک به مسائل نیز از موانع دستیابی به تفکر سیستمی می باشد چرا که باعث ایجاد ایسائی تفکر شده و با ساخت چهارچوب های فکری مانع خلاقیت و نوآوری می شود. این نوع تفکر در افراد نوعی ساده اندیشی را به همراه دارد در حالیکه رویکرد سیستمی توان درک پیچیدگی ها را می دهد.
• توجه به کمیت بانیم نگاهی به کیفیت
• و عدد و رقم از جمله موانع تفکر سیستمی می باشد. توجه به اندازه یا تعداد مقوله ای است که به رشد مربوط می شود حال آنکه تفکر سیستمی به توسعه اهمیت می دهد و نوعی تفکر توسعه گرا می باشد. توسعه و تفکر سیستمی با نگاهی رو به درون برای رفع مشکلات تلاش می نمایند و در جهت افزایش شایستگی گام بر می دارند…

تفکر سیستمی و تفکر نقادانه نوشته دکتر مازیار میر

اما تفکر نقادانه چیست؟

تفکر نقادی از مهارت های فکری سطح بالای است که فرد به واسطه آن به ارزشیابی هوشیارانه افکار خود و دیگران می پردازد و

در نتیجه به درک روشن تر و دقیق تری دست پیدا می کند. ماهیت این نوع از تفکر ، تردیدی سالم در دسته ای از امور جریان فکری

است و فردی که دارای این مهارت می باشد، می تواند سوالات مناسب تری بپرسد و اطلاعات بهتری را جمع آوری و ارزیابی نمایید و

در پایان به یک نتیجه قابل اطمینان دست پیدا نمایید. در واقع فردی که دارای تفکر نقادانه است، به راحتی هر چیزی را می شنود و

می بیند ولی آن را نه فورا می پذیرد و نه فورا رد می کند، بلکه ابتدا سعی در ارزیابی و تحلیل آن دارد.

تفکر سیستمی و تفکر نقادانه نوشته دکتر مازیار میر

تفکر نقادی و روش پرسش محور سقراط

یکی از قدیمی ترین و موثرترین روش ها برای آموزش تفکر نقادی، پرسشگری سقراطی یا دیالکتیک سقراطی می باشد. این روش بر

این اساس است که فرد، در ابتدای گفتگو فقط به طرح سوال می پردازد به طوریکه تظاهر می نماید، که هیچ اطلاعی در آن خصوص

ندارد، سپس در میانه بحث با استفاده از تناقضات استدلالی فرد مقابل، ادعای مطرح شده اش را رد می نماید.

واژه یونانی دیالکتیک به معنای گفتگو و جدل می باشد. این واژه در توضیح روشی است، که در چهارصد سال پیش از میلاد در شهر

آتن توسط سقراط استفاده می شد، سقراط در این روش خود را به جهالت می زد (تجاهل سقراطی)، این عمل او را قادر می ساخت که

پیوسته با طرح کردن سوالات پی در پی، نقطه ضعف تفکر افراد را به آنها نشان دهد. سقراط خود این روش راتلنخوس(بازجویی) می

نامید. سقراط به واسطه روشنگری که در میان مردم آتن داشت، از سوی دادگاه مجرم شناخته شد. جرم وی از سوی دادگاه، آوردن

خدایان تازه و به فساد کشاندن جوانان بود. او می توانست از دادگاه طلب بخشش کند و با ترک کردن آتن جان خود را نجات دهد،

ولی ترجیح داد جام شوکران را در حضور دوستانش بنوشد و کشته شود. از سقراط به عنوان معلمی در تاریخ اندیشه بشر یاد می شود

که تمام عمر خود را وقف عبارت “خودت را بشناس” نمود، او معتقد بود، شناخت واقعی هر چیز مستلزم آگاهی از ماهیت آن چیز

است….

تفکر سیستمی و تفکر نقادانه نوشته دکتر مازیار میر

اما گامهای اساسی تفکر نقادانه

در قصاوت، برداشت ها به صورت کلی و بدون دلیل بوده و همراه کلماتی مانند: همیشه، هرگز، هروقت، هیچکس، همگی بیان می

شود، در حالیکه در مشاهده از بیان کلمات کلی و حرف های که برای آنها دلیل منطقی وجود ندارد پرهیز می شود. به عنوان مثال در

عبارت: او هرگز کاری که می خواهیم را انجام نمی دهد! یک برداشت کلی و قضاوتی صورت گرفته است، در حالیکه با بیان عبارت:

آخرین باری که از او کاری خواسته ایم  آنرا انجام نداده است!  فقط به بیان اتفاقی که رخ داده بدون هر گونه قضاوت پرداخته شده

است.  در این سبک از تفکر نیز فرد باید بتواند در ابتدا فقط اتفاقات پیرامون خود را مشاهد نماید و هیچ گونه قضاوت و کلی گوی در

مورد آنها انجام ندهد و از چهارچوب های بسته فکری خود فاصله بگیرد.

تفکر نقادانه از چه مراحلی تشکیل شده است

تفکر نقادانه را می توان مجموعه ای از فرآیندهای مختلف دانست که در زمان بررسی دلایل و شواهد نسبت به محیط اطراف شکل می

گیرند و از جمله مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:

تفکر فعال: فردی که دارای این مهارت می باشد پس از برخورد با هر موضوعی که نیاز به تصمیم گیری دارد، به صورت فعالانه به جمع

آوری اطلاعات مورد نیاز خود می پردازد و پس از بررسی جنبه های مختلف موضوع و مشورت با افراد دارای تجربه، شروع به اقدام می

نماید. افرادی که فاقد این مهارت می باشند به صورت منفعلانه با پدیده های اطراف خود برخود می نمایند و در حقیقت این رویداد

های اطراف می باشد که آنها را کنترل می نماید.

تفکر سیستمی و تفکر نقادانه نوشته دکتر مازیار میر

پرسشگری اکتشافی:

از دیگر ضرورت های تفکر نقادانه مطرح نمودن پرسش های مناسب با موضوع برای روشن و واضح شدن اتفاقات

و پدیده های می باشد. پرسش ها دارای انواع متفاوتی هستند که هر کدام برای هدف خاصی مطرح می شود، از جمله شناخته ترین

روش های پرسش محور، دیالکتیک سقراطی می باشد که با هدف آگاه سازی فرد پرسش شودن از پدیده و یا اتفاقی انجام می شود. از

دیگر روش های پرسش محور می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• پرسش مربوط به اطلاعات که به منظور تعیین اطلاعات پایه مورد استفاده قرار می گیرد و با کلماتی همانند: کی؟ چی؟ کجا؟ چه طور؟ همراه می باشد.
• پرسش مربوط به تفسیرها که به هدف فهم و مشخص نمودن روابط میان عقاید و پدیده ها مطرح می گردد و به همراه کلماتی مانند: از چه راهی؟ به چه وسیله ای بیان می شود.
• پرسش مربوط به تحلیل ها که به منظور مشخص نمودن اجزای تشکیل دهنده یک فرآیند و درک روابط میان آنها با کل مطرح می شود. این پرسش ها به همراه کلماتی مانند: از کجا می توان فهمید؟ آیا قسمتی از کل موضوع است؟ بیان می شود
• پرسش مربوط به ارزیابی که با هدف تایین میزان ارزش و اعتبار مسائل مطرح می شوند و باعث تصمیم گیری آگاهانه تر  خواهند شد و همراه کلماتی مانند به چه دلیل؟ از کجا می توان فهمید؟ بیان می شود.

تفکر سیستمی و تفکر نقادانه نوشته دکتر مازیار میر

اندیشه مستقل:

بسیاری از افراد از لحاظ الگوی فکری شبیه به والدین خود می باشند و در شرایط تصمیم گیری و تفکر نیز آنگونه رفتار

و عمل می کنند که در دوران کودکی از شرایط پیرامون خود تاثیر گرفته اند. داشتن اندیشه مستقل بدین معناست که قبل از اقدام به

عمل و اجرای تصمیمی، فرد عقاید خود را مورد بررسی قرار دهد و سپس آگاهانه تصمیم گیری نماید.

تفکر منعطف:

توانایی بررسی یک موضوع از تمامی جوانب و زوایای مختلف، در واقع بیانگر انعطاف پذیری در فکر کردن می باشد.

توجه به عقاید و نظرات دبگران بدان معناست که فرد به اندازه کافی نسبت عقاید شخصی خود دارای انعطاف بوده و با توجه به

نظرات دیگران می تواند هر موضوعی را از دیدگاه افراد مختلف نیز بررسی نماید و در نهایت بهترین تصمیم را انجام دهد